Liên quan đến những tranh cãi quanh Dự thảo Bộ quy tắc ứng xử phòng chống quấy rối tình dục tại nơi làm việc vừa được Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội phối hợp cùng các đơn vị liên quan đưa ra, đang được dư luận quan tâm, chúng tôi đã có cuộc trao đổi ngắn với LS Đặng Văn Cường.

Chưa thống nhất khái niệm quấy rối tình dục

Trao đổi với PV, Tiến sĩ - luật sư Đặng Văn Cường (Văn phòng Luật sư Chính pháp - Đoàn Luật sư Hà Nội) cho rằng: Ban hành Bộ quy tắc ứng xử phòng chống quấy rối tình dục tại nơi làm việc là cần thiết. Việt Nam đang thiếu những quy định và quy tắc để phòng chống bạo lực tình dục.

Bộ LĐ-TB&XH, Tổng liên đoàn lao động Việt Nam, VCCI vừa hoàn thiện dự thảo Bộ quy tắc ứng xử phòng chống quấy rối tình dục tại nơi làm việc. Đâykhông phải là bộ quy tắc mới, Dự thảo này đã được đưa ra từ năm 2015 nhưng chưa được thông qua.

Theo luật sư Cường, tội phạm xâm hại tình dục nói riêng, các hành vi xâm hại tình dục nói chung ở Việt Nam trong những năm qua diễn biến rất phức tạp, gây ra tâm lý lo lắng, sợ hãi, bất an cho nhiều người, khiến đạo đức xã hội xuống cấp, ảnh hưởng tiêu cực đến các mối quan hệ trong cộng đồng, đặc biệt là trong môi trường lao động, việc làm và nơi công cộng.

Thời gian gần đây, hành vi sàm sỡ, dâm ô, quấy rối tình dục, thậm chí hiếp dâm xảy ra nhiều ở nơi công cộng, trong môi trường làm việc, điều đáng lo ngại là người thực hiện hành vi lại là người có trình độ học thức, hiểu biết, văn hóa cao. Mặc dù, nhiều người đã bị xử lý kỷ luật, bị xử phạt hành chính, thậm chí bị truy cứu trách nhiệm hình sự tuy nhiên tình trạng xâm hại tình dục, quấy rối tình dục nơi công cộng và trong môi trường làm việc vẫn diễn biến phức tạp, gây lo lắng bất an cho nhiều người.

"Bởi vậy việc nghiên cứu, hoàn thiện, bổ sung các khái niệm mới, các quy tắc mới vào hệ thống văn bản quy phạm pháp luật để phòng ngừa và đấu tranh với hành vi xâm hại tình dục cần gắn liền với việc xây dựng chuẩn mực đạo đức, văn hóa ứng xử trong cộng đồng. Cần phải có những khái niệm đầy đủ, cụ thể về những hành vi liên quan đến tình dục, xâm hại tình dục, có những nguyên tắc, những thói quen trong ứng xử để phù hợp với một xã hội văn minh, tôn trọng quyền con người, tôn trọng danh dự nhân phẩm của công dân", luật sư Cường nhấn mạnh.

Luật sư Cường cho hay: Ở nhiều quốc gia trên thế giới thì những khái niệm như "quấy rối tình dục", "tấn công tình dục", "xâm hại tình dục"... được quy định rất rõ ràng, dễ nhận diện, dễ phân biệt. Những khái niệm này không chỉ được sử dụng trong lĩnh vực xã hội học, tâm lý học, luật học mà còn được sử dụng rộng rãi trong các lĩnh vực khoa học, trong các lĩnh vực pháp luật và tương ứng với đó là những quy định và chế tài cụ thể.

Còn ở Việt Nam: những hành vi xâm hại tình dục được liệt kê, mô tả và quy định chế tài như: dâm ô, sàm sỡ, quấy rối tình dục, cưỡng dâm, hiếp dâm, giao cấu... Trong đó, dâm ô người dưới 16 tuổi, giao cấu trái ý muốn, hành vi quan hệ tình dục khác trái ý muốn... là hành vi vi phạm pháp luật đến mức phải xử lý hình sự. Các tội danh này được quy định từ rất lâu và được áp dụng với rất nhiều trường hợp nhưng hiểu khái niệm hành vi thế nào là "dâm ô", thế nào là "giao cấu", thế nào là "hành vi quan hệ tình dục khác" là những vấn đề còn gây tranh cãi trong xã hội. Cho đến năm 2019 thì Hội đồng thẩm phán tòa án nhân dân tối cao mới có Nghị quyết 06/2019/NQ-HĐTP để hướng dẫn xét xử xâm hại tình dục người dưới 18 tuổi. Đến nghị quyết này mới đưa ra những khái niệm về dâm ô, giao cấu, hành vi quan hệ tình dục khác...

Trong nghị quyết của hội đồng thẩm phán năm 2019 khái niệm: "Xâm hại tình dục người dưới 16 tuổi là việc dùng vũ lực, đe dọa dùng vũ lực, ép buộc, lôi kéo, dụ dỗ người dưới 16 tuổi tham gia vào các hành vi liên quan đến tình dục, bao gồm hiếp dâm, cưỡng dâm, giao cấu, dâm ô với người dưới 16 tuổi và sử dụng người dưới 16 tuổi vào mục đích mại dâm, khiêu dâm dưới mọi hình thức (ví dụ: hoạt động xâm hại tình dục được thực hiện do đồng thuận với người dưới 13 tuổi); do cưỡng bức, do hứa hẹn các lợi ích vật chất (tiền, tài sản) hay các lợi ích phi vật chất (ví dụ: cho điểm cao, đánh giá tốt, tạo cơ hội tiến bộ...).

Đối với khái niệm "quấy rối tình dục" thì các tổ chức quốc tế và nhiều quốc gia khác đã quy định khái niệm này rất rõ ràng. Tuy nhiên ở Việt Nam, đến nay chưa được nhiều văn bản quy phạm pháp luật đề cập, chỉ có trong lĩnh vực lao động và lĩnh vực an ninh trật tự, an toàn xã hội, liên quan đến chế tài xử phạt quy định tại Nghị định 144/2021/NĐ-CP về xử phạt hành chính trong lĩnh vực an ninh trật tự, an toàn xã hội mới bước đầu đề cập tới khái niệm này.

Các văn bản pháp luật ở Việt Nam hiện nay chưa thống nhất khái niệm thế nào là "quấy rối tình dục"? Chỉ có hai lĩnh vực là lĩnh vực lao động và xử phạt hành chính trong lĩnh vực an ninh trật tự là có nhắc đến khái niệm này.

Theo Điều 7 Nghị định 144/2021/NĐ-CP thì hành vi quấy rối tình dục bị xử lý như sau: Phạt tiền từ 2.000.000 đồng đến 3.000.000 đồng đối với hành vi: khiêu khích, trêu ghẹo, xúc phạm, lăng mạ, bôi nhọ danh dự, nhân phẩm của người khác, trừ các trường hợp sau đây: Có lời nói, hành động đe dọa, lăng mạ, xúc phạm danh dự, nhân phẩm người thi hành công vụ; Hành vi xúc phạm danh dự, nhân phẩm của thành viên gia đình quy định tại Điều 54 Nghị định 144/2021/NĐ-CP.CP

Phạt tiền từ 5.000.000 đồng đến 8.000.000 đồng đối với một trong những hành vi sàm sỡ, quấy rối tình dục; Khiêu dâm, kích dục ở nơi công cộng;

Ngoài ra, đối với hành vi quấy rối tình dục còn chịu biện pháp khắc phục hậu quả: Buộc xin lỗi công khai trừ trường hợp nạn nhân có đơn không yêu cầu.

Như vậy, hành vi quấy rối tình dục chưa được pháp luật đưa ra bằng khái niệm cụ thể nhưng đã có quy định về chế tài xử phạt hành chính, theo đó hành vi quấy rối tình dục sẽ bị xử phạt vi phạm hành chính từ 2.000.000 đồng đến 8.000.000 đồng tùy mức độ hành vi và buộc phải thực hiện biện pháp khắc phục hậu quả.

Hành vi quấy rối tình dục rất đa dạng

Luật sư Cường cho rằng: Đối với lĩnh vực lao động thì hành vi quấy rối tình dục nơi làm việc được quy định tại khoản 9, Điều 3 Bộ luật lao động 2019: "là hành vi có tính chất tình dục của bất kỳ người nào đối với người khác tại nơi làm việc mà không được người đó mong muốn hoặc chấp nhận. Nơi làm việc là bất kỳ nơi nào mà người lao động thực tế làm việc theo thỏa thuận hoặc phân công của người sử dụng lao động".

Theo đó, hành vi quấy rối tình dục theo quy định tại khoản 9 Điều 3 Bộ luật Lao động có thể xảy ra dưới dạng trao đổi như đề nghị, yêu cầu, gợi ý, đe dọa, ép buộc đổi quan hệ tình dục lấy bất kỳ lợi ích nào liên quan đến công việc; hoặc những hành vi có tính chất tình dục không nhằm mục đích trao đổi, nhưng khiến môi trường làm việc trở nên khó chịu và bất an, gây tổn hại về thể chất, tinh thần, hiệu quả công việc và cuộc sống của người bị quấy rối.

Như vậy, hành vi quấy rối tình dục có thể bằng lời nói hoặc bằng hành động tiếp xúc trực tiếp. Hành vi có thể ở dạng dâm ô hoặc là hành vi cưỡng dâm, hiếp dâm. Bởi vậy tùy vào từng hành vi cụ thể mà người vi phạm sẽ bị xử lý bằng chế tài hành chính hoặc hình sự.

Hành vi quấy rối tình dục trong môi trường lao động sẽ bị xử phạt hành chính hoặc bị truy cứu trách nhiệm hình sự tùy theo mức độ của hành vi và hậu quả cụ thể. Tại khoản 3 Điều 11 Nghị định 12/2022/NĐ-CP quy định: Phạt tiền từ 15.000.000 đồng đến 30.000.000 đồng đối với hành vi quấy rối tình dục tại nơi làm việc nhưng chưa đến mức truy cứu trách nhiệm hình sự.

Bên cạnh đó, theo quy định tại điểm d khoản 2 Điều 35 Bộ Luật lao động 2019 trong quá trình làm việc mà người lao động bị “quấy rối tình dục” thì có quyền đơn phương chấm dứt hợp đồng mà không cần báo trước.

Như vậy, có thể thấy rằng hiện nay khái niệm thế nào là "quấy rối tình dục" trong hệ thống pháp luật Việt Nam rất nghèo nàn, chưa đầy đủ, chưa rõ ràng nên việc nhận thức đầy đủ về nó làm cơ sở để áp dụng các chế tài pháp luật như chế tài hành chính, hình sự sẽ gặp nhiều khó khăn.

Bởi vậy việc hoàn thiện hệ thống pháp luật trong đó có hoàn thiện các khái niệm liên quan đến xâm hại tình dục, trong đó có khái niệm "quấy rối tình dục", các nhận dạng, mô tả hành vi "quấy rối tình dục" là cần thiết.

"Khi chúng ta chưa bổ sung được các khái niệm có liên quan đến xâm hại tình dục một cách đầy đủ vào hệ thống văn bản quy phạm pháp luật thì đưa một số khái niệm, nhận dạng về hành vi vào các bộ quy tắc ứng xử cũng là vấn đề cần thiết để thống nhất nhận thức, tạo ra những suy nghĩ hành động phù hợp với chuẩn mực đạo đức xã hội, làm cơ sở để xây dựng các văn bản quy phạm pháp luật, làm căn cứ để áp dụng các chế tài của pháp luật. Khi pháp luật đã có những quy định cụ thể thì cũng vẫn cần xây dựng bộ quy tắc ứng xử để khái quát các chuẩn mực pháp luật trở thành chuẩn mực đạo đức xã hội, làm cơ sở để thay đổi nhận thức và hành động cũ của nhiều người, nhằm tạo ra một môi trường văn minh, lành mạnh, bảo vệ danh dự nhân phẩm của con người, bảo vệ quyền con người và hạn chế đến mức thấp nhất những hành vi xâm hại tình dục có thể xảy ra", luật sư Cường phân tích.

Theo cách hiểu thông thường và theo thông lệ quốc tế thì: Quấy rối tình dục có thể hiểu là hành vi có tính chất tình dục của bất kì người nào mà chưa được sự chấp thuận làm gây ảnh hưởng tới nhân phẩm của nữ giới và nam giới, được thể hiện thông qua nhiều hình thức như: hành động, lời nói, hình ảnh,...và có thể xảy ra ở bất cứ đâu như: nơi công cộng, nơi làm việc hoặc thậm chí là trên các phương tiện xã hội.

Như vậy, có thể thấy đặc điểm của hành vi quấy rối tình dục là hành vi phải có tính chất tình dục (hành vi này lại đi đến khái niệm thế nào là tình dục...). Hành vi này phải là hành vi mà người tiếp nhận nó không mong muốn nên tạo ra những cảm giác phiền hà, khó chịu, xấu hổ, bất an và có thể tạo ra sự nguy hiểm cho những người xung quanh. Hành vi quấy rối tình dục có thể ở mức độ lời nói, hành vi, cử chỉ không có tiếp xúc nhưng cũng có tác động đến tâm lý, suy nghĩ, lo lắng, xấu hổ, bất an, sợ hãi cho nạn nhân liên quan đến các yếu tố tình dục; Hành vi quấy rối tình dục nghiêm trọng hơn có thể ở dạng tiếp xúc cơ thể, tấn công tình dục, xâm hại tình dục, như dâm ô, cưỡng dâm, hiếp dâm...

Bởi vậy, khái niệm quấy rối tình dục cần được hiểu một cách đầy đủ thống nhất, phù hợp với thông lệ quốc tế, các chuẩn mực xã hội chung. Làm cơ sở để bảo vệ danh dự nhân phẩm của con người, bảo vệ quyền con người. Khi có cách hiểu thống nhất, đầy đủ về quấy rối tình dục và nghiêm túc chấp hành thì quyền tự do tình dục của mỗi người sẽ được pháp luật bảo vệ, được đảm bảo an toàn và là cơ sở để áp dụng các chế tài của pháp luật.

"Tôi cho rằng dự thảo nghị bộ quy tắc ứng xử lần này đưa ra khái niệm tương đối bao quát, đầy đủ và thống nhất với các khái niệm chung, thông dụng mà các quốc gia đang sử dụng hiện nay. Những hành vi bằng lời nói, ánh mắt có tính chất trêu ghẹo, khiêu khích như: nhìn chằm chằm vào ngực, vào mông... hay những hành vi nheo mắt, đá lưỡi... có tính chất tình dục khiến người khác cảm thấy xấu hổ bất an, cảm thấy nguy cơ bị xâm hại tình dục thì đây cũng là hành vi quấy rối tình dục...

Dự thảo này định nghĩa về quấy rối tình dục tại nơi làm việc là hành vi có tính chất tình dục của bất kỳ người nào với người khác tại nơi làm việc mà không được người đó mong muốn hoặc chấp nhận. Quấy rối tình dục tại nơi làm việc được phân chia dưới ba hình thức: Quấy rối bằng hành vi mang tính thể chất, quấy rối bằng lời nói, quấy rối tình dục phi lời nói...

Tôi cho rằng khái niệm về quấy rối tình dục trong lĩnh vực lao động như vậy là hợp lý để bảo vệ danh dự nhân phẩm của người lao động cũng như là những người tham gia vào mối quan hệ lao động. Khái niệm này được hiểu một cách thống nhất đầy đủ sẽ tạo ra chuẩn mực trong ứng xử giao tiếp ứng xử trong môi trường lao động", luật sư Cường nêu quan điểm.