Câu chuyện văn hóa trong trang phục của điệu múa “Con đĩ đánh bồng”

Có nguồn gốc từ làng Triều Khúc (Phường Thanh Liệt, Hà Nội), điệu múa gắn với lễ hội truyền thống thờ Bố Cái Đại Vương Phùng Hưng và được lưu truyền qua nhiều thế hệ như một hình thức diễn xướng dân gian đặc sắc. Trong không gian ấy, trang phục không đơn thuần là yếu tố thị giác, mà là một phần không thể tách rời của nghi lễ, mang chức năng dẫn truyền ý nghĩa văn hóa và tâm linh.Có nguồn gốc từ làng Triều Khúc (xã Tân Triều, huyện Thanh Trì, Hà Nội), điệu múa gắn với lễ hội truyền thống thờ Bố Cái Đại Vương Phùng Hưng và được lưu truyền qua nhiều thế hệ như một hình thức diễn xướng dân gian đặc sắc. Trong không gian ấy, trang phục không đơn thuần là yếu tố thị giác, mà là một phần không thể tách rời của nghi lễ, mang chức năng dẫn truyền ý nghĩa văn hóa và tâm linh.

 Mỗi nghệ nhân khi biểu diễn đều mặc quần áo màu trắng, đi tất trắng. Phần trang phục được tạo hình bằng hai vạt lụa đen tượng trưng cho váy lĩnh, thả ra ngoài qua một chiếc bao tượng màu hổ thụy. Trên đầu, các diễn viên vấn khăn lượt, chít khăn mỏ phượng màu đỏ; khuôn mặt được hóa trang với má phấn, môi son. Ở cổ đeo yếm cổ sây cách điệu hình lá sen, gắn kim sa, thêu kim tuyến, tạo điểm nhấn mềm mại và duyên dáng cho phần thân trên.

Trước bụng, người múa đeo trống bồng sơn đỏ, cố định bằng dây buộc ra sau lưng. Trống bồng dài khoảng 50cm, đường kính chừng 15cm, vừa đủ để người múa vừa di chuyển vừa vỗ trống bằng hai tay. Vai và hông được choàng các dải tua ngũ sắc, vắt chéo từ cổ xuống hai bên thắt lưng, tạo nên những mảng màu chuyển động theo từng bước múa.

Những dải tua ngũ sắc gồm năm màu: đen, đỏ, xanh, trắng, vàng - tượng trưng cho ngũ hành. Theo quan niệm dân gian, năm màu ấy bao hàm sáu yếu tố cấu thành vũ trụ: đầu là bầu trời, mắt là mặt trời, lưng là mặt trăng, hai cánh tay là gió, chân là đất và phần đuôi tượng trưng cho các hành tinh. Việc phối hợp màu sắc tuân theo quy luật truyền thống, rực rỡ nhưng không lòe loẹt. Khi múa, các dải ngũ sắc tung bay, tạo thành những đường vòng tròn uốn lượn, làm tăng tính sinh động và biến ảo cho điệu múa.

Hoàn thiện tổng thể trang phục là khăn mỏ phượng - được gấp cao, uốn cong mềm mại, ôm trọn phần trán và xuôi dần xuống gáy, giúp gương mặt người diễn trở nên thanh thoát và sáng rõ. Hình dáng khăn gợi liên tưởng đến chim phượng - biểu tượng của cát tường và sinh sôi trong văn hóa truyền thống.

Tiến sĩ Tăng Kim Ngân - Chuyên gia nghiên cứu văn hóa dân gian đánh giá trang phục “Con đĩ đánh bồng” là một ngôn ngữ của nghi lễ: “Những yếu tố như màu đỏ của yếm, dáng khăn mỏ phượng hay độ dài váy đều không phải chọn ngẫu hứng. Chúng xuất phát từ tư duy phồn thực, biểu tượng về sinh sôi nảy nở và quan niệm âm - dương của cư dân nông nghiệp. Trang phục chính là phương tiện kết nối cộng đồng với thần linh.”

Nói cách khác, bộ trang phục không phải đạo cụ của biểu diễn mà là vật dẫn nghi lễ. Khi người đàn ông khoác lên yếm đào và khăn mỏ phượng, anh ta không hóa thân thành phụ nữ theo nghĩa giới tính, mà hóa thân thành mẫu tính - nguyên lý sinh dưỡng của vũ trụ. Chính vì vậy, trang phục được chuẩn bị và gìn giữ nghiêm ngặt, không cho phép tùy tiện thay đổi màu sắc hay cấu trúc.

Trong bối cảnh sân khấu hóa lễ hội ngày càng mạnh mẽ, việc làng Triều Khúc kiên trì giữ đúng từng nếp vải, từng quy chuẩn trang phục cho thấy ý thức bảo tồn bền bỉ của cộng đồng. Bộ trang phục múa bồng vì thế không chỉ mang giá trị thẩm mỹ, mà còn là “tư liệu sống” giúp lý giải cách người Việt xưa nhìn nhận về cơ thể, giới tính và tín ngưỡng.

Ngày nay, trong bối cảnh thị hiếu hiện đại thúc đẩy quá trình sân khấu hóa lễ hội diễn ra mạnh mẽ, việc cộng đồng Triều Khúc vẫn kiên trì gìn giữ đúng từng nếp vải, từng quy chuẩn trang phục truyền thống đã khiến bộ trang phục múa bồng trở thành một minh chứng sống động cho năng lực tự bảo tồn của văn hóa làng xã. Những vật dụng quen thuộc như yếm đào, khăn mỏ phượng hay thắt lưng, khi được đặt trong cấu trúc biểu diễn của điệu múa “con đĩ đánh bồng”, đã vượt ra khỏi chức năng thường nhật để hình thành một hệ thống biểu tượng tinh tế. Mỗi đường kim, mảng màu, nếp gấp đều hàm chứa tri thức dân gian về mùa màng, phúc lộc và sự cân bằng âm - dương.

Bằng chính những chất liệu mộc mạc ấy, bộ trang phục kể lại câu chuyện của người xưa một cách giản dị nhưng nghiêm cẩn. Để mỗi khi tiếng trống bồng vang lên, không chỉ một trò diễn được tái hiện, mà cả không khí ngày hội - ký ức và niềm tự hào của cộng đồng Triều Khúc - lại được đánh thức.